SAI (Social Accountability International) SA 8000 Sosyal Sorumluluk standardý için akreditasyon kurumu olup tüm dünyada bu standarda göre belgeli firmalarý yayýnlamaktadýr. SAI’nin verilerine göre 64 ülkede farklý 66 sektörde 1373 firma SA 8000 belgesi almýþtýr. Türkiye’de sadece 4 firma SA 8000 Sosyal Sorumluluk standardýna göre belgelenmiþ durumdadýr. Benzer bir organizasyon WRAP (Wordwide Responsible Apparel Production) giyim sektöründe insan haklarý ve etik çalýþma ilkelerine yönelik denetim ve belgelendirme amacýyla oluþturulmuþ bir kurumdur. WRAP belgesi almýþ Türkiye’de 5 kuruluþ bulunmaktadýr.

Türkiye’de belgeli firma sayýsý az olmakla birlikte birçok firma, müþterisi tarafýndan sosyal sorumluluk kodlarýna (örn. ETI- Ethical Trading Initiative Code) veya standartlara göre denetimlere tabi tutulmaktadýr. Bu yazýnýn amacý, Geliþim Yönetim Sistemleri A.Þ.’nin yaklaþýk 110 firmada (245 gün) yaptýðý sosyal denetimler sonucu edindiði deneyimleri paylaþmaktýr.

Sözkonusu sosyal kod ve standartlar genel olarak benzer prensipleri içerir. Ana baþlýklar olarak sýralarsak: Çocuk iþçi, Zorla çalýþtýrma, Ýþ saðlýðý ve güvenliði, Sendika kurma ve toplu sözleþme hakký, Çalýma saatleri, Ücretler, Ayrýmcýlýk, Disiplin uygulamalarý, sürekli çalýþtýrma.

Türkiye’de yapýlan ikinci taraf denetimlerde karþýlaþýlan uygunsuzluklar aþaðýda konu baþlýklarýna göre özetlenmiþtir:
Çocuk iþçi: Genelde çocuk iþçi ile orta ve büyük ölçekli iþletmelerde karþýlaþýlmamaktadýr. Ancak, 15 yaþýný doldurmamýþ çýrak statüsünde çalýþtýrýlan iþçiler mevcuttur. Bunlar meslek edindirme amacýyla iþ ve okulu birlikte sürdürdüklerinden standart ve kodlar açýsýndan problem teþkil etmemektedir. Burada çalýþma ve okula devam sürelerinin günde 10 saati aþmamasý istenmektedir.

Zorla Çalýþtýrma: Deneyimlerimize göre pek karþýlaþýlmayan bir konu. Genelde iþe alýmlar direk iþletme tarafýndan yapýlmakta, aracý kurum kullanýmý yaygýn deðil, yurt dýþýndan iþçi getirerek kaçak olarak çalýþtýrma çok nadir görülüyor ve iþe giriþte herhangi bir depozito/evraða el koyma gibi durumlar ile pek karþýlaþýlmamaktadýr. Güvenlik görevlilerinin asli görevi fabrikayý çevreden gelebilecek tehlikelere karþý korumaktýr.

Ýþ saðlýðý ve iþ güvenliði: Bu konu iþletmelerde en fazla uygunsuzluklarýn yoðunlaþtýðý konudur. Genelde Ýþ Kanunu’nun ilgili maddeleri ve bu kapsamda çýkarýlmýþ olan yönetmelikler iyi bilinmemekte ve uygulanmamaktadýr. Örnekleri aþaðýda sýralanan uygunsuzluklarla karþýlaþýlmýþtýr:
- tehlike tanýmlama ve risk deðerlendirmesinin olmamasý,
- yasal ölçümlerin yapýlmamasý (gürültü, titreþim, kimyasal maddeye maruziyet vb.)
- kritik ekipmanlarýn bakým ve testleri,
- acil durumlar ve müdahale tanýmlanmamýþ, tatbikatlarýn yapýlmýyor olmasý,
- kiþisel koruyucularýn kullanýlmamasý/yanlýþ kullanýlmasý
- yetersiz havalandýrma ve iþyerinin atmosferik koþullarý
- makine/ekipman koruyucularýnýn olmamasý veya çýkartýlmasý/iptal edilmesi,
- hijyen ve saðlýk kontrollerinin eksikliði
- Ýþ saðlýðý ve güvenliði ile ilgili eðitimlerin ilk iþe giriþte ve daha sonrasýnda periyodik olarak verilmesi
- Ýþyeri hekiminin/hemþiresinin olmamasý, yetersiz revir koþullarý
 

Sendika kurma ve toplu sözleþme hakký: Genelde otomotiv yan sanayinde sendika var, diðer sektörlerde özellikle de tekstil sektöründe sendika yok denecek kadar az. Bazý iþletmelerde bunun yönetim tarafýndan engellendiðine iliþkin kuvvetli delillere de rastlamak mümkün. Bazen toplu iþten çýkarmalarýn arkasýna bakýldýðýnda gerçek sebebin üretim azalmasý olmadýðý, sendika kurmaya meyilli kiþilerin özellikle seçildikleri bilgisine ulaþmak mümkün olmaktadýr.

Çalýþma saatleri: Yasal olarak çalýþma saati haftada 45 saattir. Ýþletmelerin çoðunda bu kurala uyulmakla birlikte yasal limitlerin çok üzerinde fazla mesai uygulamalarýna rastlanmaktadýr. Ýki vardiya üst üste çalýþma veya hafta tatili kullanmadan çalýþma en yaygýn olarak karþýlaþýlan durumlardandýr. Çoðu zaman geliri nedeni ile iþçilerinde gönüllü olduðu bir çalýþma modeli olmakla birlikte hem yasal düzenlemelere hem de standartlara aykýrý bir uygulamadýr.

Ücretler: Sektörel olarak farklý uygulamalar ile karþýlaþmak mümkün. Otomotiv sektöründe ücretler ülke geneline göre nispeten yüksek ve her þey yasal olarak kayýt altýna alýnmakta. Ancak tekstil sektörüne bakýldýðýnda, genelde ücretler asgari ücret seviyesinde olup genelde çift bordro tutulmasý yaygýn. Biri yasal olarak gösterilen bordro, diðeri ise iþçilerin gerçek maaþ ve ödemelerini gösteren bordrodur. Çalýþanlar gerçek maaþlarý üzerinden sigortalanmadýklarý Sosyal Sigortalar Kurumunda ileride alacaklarý ödemelerde azalma olmaktadýr.
Kýdem ve ihbar tazminatlarý bazen çýplak maaþ üzerinden hesaplanmakta, iþçinin diðer haklarý göz ardý edilmektedir (örn. yemek, servis, ikramiye vb)

Ayrýmcýlýk: Çok yaygýn olmamakla birlikte küçük ve bazen orta ölçekli iþletmelerde sahibinin veya yöneticinin kendi bölgesinden olanlarýn oranlarýnýn daha yüksek olduðu görülmektedir.

Disiplin uygulamalarý: Disiplin uygulamalarý yasal olarak tanýmlanmýþtýr. Sendika olan iþletmelerde sendika sözleþmesinde disiplin hükümlerine yer verilir ve iþveren ve iþçi temsilcilerinden oluþan disiplin komitesi bu kararlarý alýr. Ancak birçok iþletmede kasýtlý olmadýðý sürece para kesintisi gibi disiplin uygulamalarý pek olmaz. Genelde fiziksel, zihinsel vb taciz uygulamalarý ile karþýlaþýlmamýþtýr.

Sürekli çalýþtýrma: Yasal olarak iþ sözleþmelerinde deneme süresi 2 aydýr ve 4 aya kadar yapýlan sözleþme ile uzatýlabilir. Bazen geçici olmayan iþler için de geçici iþ sözleþmeleri yapýlarak iþçi yýlýný doldurduðunda kazanacaðý birtakým haklardan mahrum býrakýlmaktadýr. Bir firmada 10 yýl çalýþmýþ, her yýl farklý firma adýna sözleþmesi yenilenerek yýllýk izin hakký, tazminat vb haklardan mahrum kalan çalýþanlar ile karþýlaþýlmýþtýr.

Ýþyerlerinin bazý yasal yükümlülüklerinden muaf kalmak amacýyla asli iþini birden fazla taþeron þirkete devrettiði görülmektedir. Burada da iþyeri çalýþaný ile taþeron þirketi çalýþanlarý arasýnda ayný iþi yapmalarýna raðmen ücret ve haklar açýsýndan çok fark bulunmaktadýr.

Geleceðin dünyasýnda ticaret yapmak istiyorsak kaliteli ve ucuz ürünleri çevreye saygýlý þekilde üretmenin yaný sýra bu tür insani ve etik standartlarýn þartlarýna da uyumlu hareket etmek gerekecektir. Yine deneyimlerimizden iki örneði konunun önemini vurgulamak için paylaþmak istiyorum. Birincisi Avusturya’da bir marketler zinciri. Maðazalarýnda satacaðý havlular için Denizli’de üretim yaptýrtmayý planlayan bu firma, kalite ve fiyat onaylarýndan önce sosyal sorumluluk kriterleri açýsýndan üretim yaptýrabileceði firmalarý denetlettirmiþtir. Diðer örnek ise FMO Bankasý. Kredi vereceði kuruluþlarý sosyal sorumluluk açýsýndan da denetlemesi ve uygun bulunmayanlara kredi vermemesi.Bu tür örnekler önümüzdeki günlerde hýzla yaygýnlaþacaktýr.
 

Tülin Pervan DÝKENER
Genel Müdür Yardýmcýsý